Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Kole

---

Historia

Wzmianka o kościele w Kole datuje się aż na rok 1362, kiedy to został wspomniany w dokumencie lokacyjnym miasta, który wystawił Kazimierz Wielki. Historycy sugerują, że przed tym okresem mogła istnieć kaplica, którą prawdopodobnie ufundował zakon krzyżacki na początku XIII wieku.

Według Michała Rawity Witanowskiego, jest to najstarsza znana dotacja katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej, która miała miejsce w XIII wieku. Inicjalnie sadzono, iż była to niewielka kaplica, będąca częścią parafii w Kościelcu. Z niektórych źródeł wynika, że najstarszą, zachowaną częścią tego kościoła jest prezbiterium, które stanowi fragment oryginalnego, murowanego kościoła z XIII wieku. Z kolei nawa główna oraz nawy boczne, które widzimy dzisiaj, są datowane na koniec XIV wieku.

W dokumentach historycznych informuje się, że kościół został konsekrowany w 1409 roku, pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego, oraz św. Katarzyny i św. Doroty. W dniu 12 stycznia 1451 roku w świątyni miała miejsce konsekracja ks. Jana Gruszczyńskiego na biskupa kujawsko-pomorskiego.

23 listopada 1470 roku, król Kazimierz IV Jagiellończyk wydał przywilej, który pozwolił na założenie przy kościele farnym kolegium mansjonarzy, z fundacji Jana Hińczy z Rogowa. W 1478 roku władze miasta dodały przy farze altarię, a w 1494 roku kolscy mansjonarze zyskali od Fryderyka Jagiellończyka przywilej na posiadanie własnego domu. Warto dodać, że mansjonarze przy kolskiej świątyni zajmowali się prowadzeniem szkoły oraz opieką nad Bractwem Literackim. W 1521 roku parafia w Kole obejmowała osiem wsi, a proboszcz miał miejsca w Zdunach oraz ogrody w Bliznej.

Na początku XVI wieku do korpusu nawowego dobudowano kaplicę Matki Bożej Nieustającej Pomocy, co było zasługą Jarosława Jana Sokołowskiego z Wrzący Wielkiej; pod tym miejscu ulokowano grobowce rodzinne. W 1540 roku korelację parafii poszerzono o kościółek św. Wawrzyńca, znajdujący się na cmentarzu w Kole, natomiast dwa lata później do parafii włączono również obszar Kościelca. W ramach parafii znajdował się także kościół Świętego Ducha, ufundowany w 1419 r.

W 1608 roku w kościele istniało już siedem ołtarzy, a pod koniec XVII wieku liczba ta wzrosła do dwunastu. Dominującą formą utrzymania proboszcza z Kole były dochody z tzw. dziesięciny wytycznej oraz z folwarku bylickiego. W 1775 roku kościół doznał poważnych uszkodzeń w wyniku pożaru, który dotknął miasto. W okolicach 1791 roku w jego wnętrzu istniało osiem ołtarzy, a także „schowek na archiwum” oraz skarbiec.

W czasie wizytacji z 1798 roku, kolscy mansjonarze mieli do swojej dyspozycji trzy budynki usytuowane między farą a klasztorem bernardynów, które w 1811 roku zostały przekazane proboszczowi kolskiemu. 11 grudnia 1818 roku, na mocy bulli Ex imposita Nobis wydanej przez papieża Piusa VII, utworzono diecezję kujawsko-kaliską, w skład której włączono kościół oraz parafię.

Na początku XIX wieku zdecydowano o koniecznym remoncie świątyni. W 1819 roku ówczesny proboszcz ks. Szremowicz dokonał sprzedaży sreber z zasobów parafialnych, aby uzyskać fundusze na modernizację. Prace rozpoczęły się w 1826 roku, a podczas nich wnętrze kościoła podzielono dwoma rzędami filarów. Koszt planowanego remontu wyniósł 4929 złotych. W 1846 roku z kościoła św. Ducha przeniesiono wyposażenie, a w 1849 roku dobudowano dzwonnicę.

Porządne prace remontowe w świątyni rozpoczęły się w 1863 roku, a ich zakończenie miało miejsce w 1895 roku, kiedy proboszczem był ks. Edward Narkiewicz. Z jego inicjatywy powstała polichromia, której autorem był Wincenty Strubiński. W tym okresie założono także sklepienia sufitu nad nawą główną, a w 1896 roku do zachodniej części kościoła dobudowano neogotycką kruchtę. W 1890 roku, z północnej strony, wybudowano kaplicę Matki Boskiej Częstochowskiej.

Kulminacją tych wszystkich remontów była rekonssekracja pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego, której dokonał 23 czerwca 1895 roku biskup kujawsko-kaliski Aleksander Kazimierz Bereśniewicz. Czyniono to równocześnie z poświęceniem odnowionego gotyckiego nagrobka starosty kolskiego Jana z Garbowa oraz sakramentarium. W styczniu 1901 roku powstał nowy ołtarz w kaplicy NMP Częstochowskiej, a ambona przeszła renowację.

Wiosną 1901 roku odnawiano barokowy ołtarz w kaplicy NMP Nieustającej Pomocy i wstawiano sprowadzony z Rzymu obraz. W 1902 roku dokonano wymiany dachu oraz przywiezienia nowego dzwonu, ważącego 131 funtów. W marcu 1904 roku zainstalowano nowe organy, które zastąpiły stare, sprzedane do Osieka Wielkiego. W czerwcu 1905 roku kościół otoczono nowym parkanem.

21 października 1917 roku, w północnej ścianie farańskiej kościoła, wmurowano i poświęcono tablicę upamiętniającą stulecie śmierci Tadeusza Kościuszki. W 1933 roku postawiono budynek domu parafialnego obok samej świątyni, co miało być wotum Roku Świętego. Przed wybuchem II wojny światowej, z inicjatywy proboszcza ks. Józefa Mężnickiego, zablokowano ruch uliczny oddzielający kościół od plebanii.

W okresie drugiej wojny światowej, niemiecki okupant przekształcił kościół w magazyn odzieży zabranej Żydom, którzy byli transportowani do pobliskiego obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Dzięki ogromnej determinacji organisty Henryka Berczyńskiego, udało się ocalić księgi parafialne, a liturgiczne naczynia zostały ukryte przez kościelnego Nadolskiego na strychu kościoła.

Kościół doznał kradzieży, a jego dach stał się obiektem poważnych uszkodzeń. W 1945 roku, w Ponętowie, odnaleziono rzeźby, które z kościoła zostały wywiezione, a następnie powróciły do świątyni. Gotycka monstrancja została odkryta w gruzach obok kościoła. W niedługim czasie zreperowano dzwonnicę i umieszczono w niej dzwony, które ocalały.

W latach 1945–1948 proboszczem był ks. Bogumił Kasprzak, który przy wsparciu parafianowi udało się odnowić dach nad prezbiterium, postawić dzwonnicę, umeblować zakrystię, zaaranżować teren wokół świątyni oraz pomalować kaplicę cmentarną.

Przed Domem Parafialnym ustawił figurę Świętego Józefa z Dzieciątkiem. 5 lutego 1949 roku arcybiskup gnieźnieński i warszawski Stefan Wyszyński po raz pierwszy nawiedził tę świątynię. Do roku 1952, kolejny proboszcz, ks. Stanisław Śmietanko, zrealizował jedynie częściową renowację dachu. Również tymczasowo zabezpieczono teren wokół kościoła oraz uporządkowano parking przykościelny.

Dzięki minimalnym funduszom, udało się również zainstalować radio oraz w porozumieniu z konserwatorem zabytków zmodernizować obraz Matki Bożej Pocieszenia. 5 lutego 1949 roku arcybiskup Stefan Wyszyński gościł na plebanii w Kole, zatrzymując się na nocleg.

Wśród pilnych prac, jakie podejmował ks. Julian Olejnik, była pilna renowacja dachu nad nawą główną świątyni. Z powodu silnych wiatrów, elementy wystawy były zrywane i spadały na chodnik, stwarzając zagrożenie dla wiernych. Władze miejskie rozważały nawet zamknięcie świątyni z powodu bezpieczeństwa. Zaplanowano naprawę mocno uszkodzonych gotyckich szczytów kościoła, a do naprawy wykorzystano cegły z ruin zamku.

Plemienia co do instalacji centralnego ogrzewania nie zrealizowano z powodu braku dostatecznego finansowania. 16 czerwca 1963 roku, biskup włocławski Antoni Pawłowski, udzielił święceń prezbiteratu czterem diakonom pochodzącym z okolic Koła.

Również ks. Stanisław Piotrowski, następny proboszcz, zajął się licznymi pracami konserwatorskimi przy sterczynach na szczytach kościoła. Po renowacji murów zewnętrznych, jego prace wymagałyzużycia ponad siedmiu tysięcy gotyckich cegieł. Nie udało mu się jednak wykonać nowej polichromii, ponieważ konserwator zabytków nakazał zachować pierwotne malowidła z końca XIX wieku.

21 maja 1968 roku, w Domu Parafialnym odbyło się spotkanie z maturzystami, w którym uczestniczył ks. kardynał Stefan Wyszyński. Uczniom wręczył świadectwa ukończenia nauki religii. W tym samym roku, obecnością biskupa Kazimierza Majdańskiego, oraz bp Jeana-Baptiste’a Sauvage’a, uświetniono cmentarny odpust Przemienienia Pańskiego.

Kolejnym rokiem czasy przybyli biskupi: Władysław Rubin z Rzymu oraz Bronisław Dąbrowski, sekretarz Konferencji Episkopatu Polski. W lat 1971-1986, proboszcz ks. Serafin Opałko przeprowadził kolejny, duży remont. W roku 1985 roku ukończono renowację polichromii z końca XIX wieku, a odnowione ściany wiernie odzwierciedlały pierwotny styl.

W latach 1976 i 1977 zainstalowano nowe witraże zaprojektowane przez Zdzisława Kuligowskiego z Torunia, a on sam ufundował i poświęcił nowy ołtarz zgodny z liturgią po soborze watykańskim II.

Od 1997 roku, pod kierownictwem ks. Józefa Wronkiewicza, przeprowadzono wiele kolejnych renowacji. Uzupełniono brakujące fragmenty chodnika procesyjnego, wymieniono dach oraz położono nową, specjalną dachówkę. Następnie przeprowadzono prace związane z renowacją sygnaturki i dokończono naprawy zniszczonych części świątyni.

W 2002 roku przeprowadzono generalny remont organów oraz przebudowę budynku plebanii. W 2006 roku w prezbiterium wprowadzono marmurowe wyposażenie, a 25 lutego 2007 roku biskup włocławski Wiesław Mering z biskupem seniorem Czesławem Lewandowskim dokonali uroczystej konsekracji ołtarza oraz poświęcenia ambony i miejsca przewodniczenia. W kolejnych latach obok kościoła zbudowano nową dzwonnicę.

4 kwietnia 2016 roku do kościoła wprowadzono relikwie I stopnia św. Jana Pawła II, a 4 kwietnia 2017 roku relikwie bł. ks. Jerzego Popiełuszki. W 2017 roku do ołtarza głównego powrócił po odnowie obraz „Znalezienie Krzyża Świętego” z 1899 roku, autorstwa Henryka Piątkowskiego.

Architektura

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego, wzniesiony z czerwonej cegły, odzwierciedla charakterystyczny styl gotycki. Zewnętrzna bryła budynku była pierwotnie ozdobiona ornamentalnymi detalami wykonanymi z zendrówek, co nadaje jej wyjątkowy wygląd.

Korpus świątyni składa się z trzech naw i jest halowy, a prezbiterium jest nieco węższe oraz niższe, przybierając prostokątny kształt. Z zewnątrz obiekt jest oskarpowany, co podkreśla jego strukturalną solidność. Na dachu, który ma formę dwuspadową, zastosowano pokrycie z dachówki, podczas gdy nad zakrystią użyto blachy.

Szczyt prezbiterium zdobią sterczyny, tynkowane wnęki oraz okrągłe prześwity, nadając budowli elegancki charakter. Warto zaznaczyć, że kościół nie posiada wieży, a jedynie skromną sygnaturkę zlokalizowaną w szczycie nawy głównej.

Wnętrze kościoła wyróżnia się sklepieniami krzyżowo-żebrowymi w nawach i bocznych kaplicach, podczas gdy prezbiterium jest przykryte sklepieniem gwiaździstym. Interesującym elementem jest krucyfiks z XIX wieku, który zawieszony jest na wschodniej ścianie prezbiterium, dodając duchowego wymiaru temu miejscu.

Do wnętrza świątyni prowadzą stalowe drzwi, które powstały na początku XX wieku w stylu neogotyckim, co wskazuje na dbałość o estetykę i detale. Na murach kościoła można dostrzec osiem zachowanych napisów, które prawdopodobnie zostały wyryte przez podróżnych, majstrów budowlanych lub mieszkańców miasta, stanowiąc cenną część historii tego miejsca.

Wystrój wnętrza

Prezbiterium

Najstarsza część tego wyjątkowego obiektu sakralnego, która zachwyca swoim historycznym znaczeniem. W centralnej części umieszczono drewniany ołtarz główny, którego struktura podkreśla majestat miejsca. Warto zwrócić uwagę na sufit, zdobiony oryginalnym gotyckim sklepieniem gwiaździstym z dekoracyjnymi żebrami. Witraże ozdabiające okna ukazują sceny z życia Matki Bożej, dodając całości dostojeństwa. Podłoga pokryta jest marmurową posadzką, co potęguje wrażenie elegancji.

Wśród wyjątkowych elementów wyróżnia się ołtarz główny, wybudowany w stylu neogotyckim, który pochodzi z końca XIX wieku. Jego imponujące wymiary to 8 m wysokości oraz 10 m szerokości. Centralnie umieszczony krucyfiks, datowany na XVIII wiek, otoczony jest licznymi wotami, które świadczą o długiej tradycji kultu Męki Pańskiej w tej świątyni. Interesującym dodatkiem jest mechanizm, który od 2017 roku pozwala na zasłanianie krucyfiksu obrazem przedstawiającym Znalezienie Krzyża Świętego z 1899 roku, autorstwa Henryka Piątkowskiego. Po bokach ołtarza widnieją figury świętych, w tym św. Kazimierza Królewicza.

W dziele wyróżnia się również rzeźba Świętego Bogumiła, umiejscowiona w północnej wnęce. Stworzona w początkach XX wieku z piaskowca, ujmuje prostotą i brakiem wyraźnych cech stylowych. Przedstawia postać bł. Bogumiła, który jest patronem miasta Koła.

Nawa główna

Ta monumentalna przestrzeń jest największą halową częścią kościoła, oddzieloną od prezbiterium specyficznym łukiem tęczowym. W XIX wieku nawa zyskała dodatkową na solidności dzięki potężnym filarom. Ozdobne sklepienia okien wzbogacone są motywami roślinnymi oraz aniołami, natomiast witraże przedstawiają różne aspekty związane z krzyżem.

Najstarszą atrakcją w tym miejscu jest płyta nagrobna Jana z Garbowa herbu Sulima. Wykonana z piaskowca po 1454 roku, ukazuje prymitywnie wyrytą postać rycerza. Rycerz w zbroi trzyma miecz i tarczę z herbem Sulima, a na krawędzi płyty zachowały się fragmenty łacińskich napisów.

Kolejnym istotnym elementem jest sakramentarium, które powstało w XVI wieku w stylu późnorenesansowym. Umieszczone pomiędzy półkolumnami, odzwierciedla wizerunek Ducha Świętego w postaci gołębicy. Po bokach dostrzegalne są popiersia świętych biskupów, Stanisława i Wojciecha.

W nawie głównej umiejscowiona jest także ambona, wyróżniająca się rzeźbionymi ażurowymi motywami roślinnymi. Baldachim nad amboną dodaje jej splendoru; jego ośmioboczny kształt oraz wieżyczki stanowią dopełnienie całości. Ambona, badana pod kątem stylu eklektycznego, została stworzona przez rzemieślnika Leona Domańskiego. Warto zwrócić uwagę na północny ołtarz boczny, który również reprezentuje styl neogotycki. W środkowej części widnieje postać Jezusa Bolesnego, towarzyszy mu święty Roch oraz Walenty. Nad nimi w zwieńczeniu ołtarza umieszczono figurę Świętego Józefa z Dzieciątkiem.

Prawa strona ołtarza nie pozostaje w tyle. Ołtarz boczny w stylu neogotyckim, z XIX wieku, posiada centralną figurę Matki Bożej, a po bokach rzeźby świętych Wawrzyńca i Kazimierza Królewicza. Tuż naprzeciw znajduje się prospekt organowy. Został umiejscowiony na chórze i podzielony na siedem części, gdzie największe piszczałki dominują w centralnej sekcji. Całość zdobiona złotem wprowadza nutę luksusu do aranżacji wnętrza.

Kaplica Najświętszej Maryi Panny Nieustającej Pomocy

Ta kaplica, fundacji rodziny Sokołowskich, powstała w 1522 roku. Uroczystość poświęcenia odbyła się z rąk biskupa Mikołaja Mściwego 11 marca tego samego roku. Wyjątkowości tej przestrzeni dodaje fakt, że miała stać się rodzinny grobowcem. Położona od południowej strony świątyni, zawiera późnobarokowy ołtarz ze wspaniałym obrazem Matki Bożej, pochodzącym z połowy XVIII wieku. Ozdobna polichromia na ścianach zawiera motywy roślinne oraz różańcowe, co nadawać jej lekkości. Przy wejściu można dostrzec malowidła ścienne przedstawiające ewangelistów Łukasza oraz Jana.

Kaplica Najświętszej Maryi Panny Częstochowskiej

Ta kaplica umiejscowiona naprzeciwko kaplicy Nieustającej Pomocy przylega do nawy od północy. Ołtarz w stylu neogotyckim zawiera kopię obrazu Matki Bożej Częstochowskiej, któremu towarzyszą figury świętych Kryspina oraz Kryspiniana. Po prawej stronie znajduje się szafka na oleje z herbem Nałęcz, datowaną na 1809 rok. Na ścianach kaplicy, w otoczeniu herbów dawnej Rzeczypospolitej, zadbano o umiejscowienie herbu Polski oraz herbu Koła, który przedstawiony jest błędnie jako czerwony młyn z wieżami. Malowidła nad wejściem, z wizerunkami ewangelistów Mateusza oraz Marka, stanowią dodatkową ozdobę.

Kruchta

Neogotycka kruchta została dobudowana w drugiej połowie XIX wieku i przylega do zachodniej ściany nawy głównej. W jej wnętrzu znajduje się wiele tablic upamiętniających zesłańców syberyjskich oraz ofiary zbrodni katyńskiej. Warto również wspomnieć o ks. kanoniku Józefie Mężnickim oraz lokalnym społeczniku Czesławie Freudenreichu, których działania zostały upamiętnione w tej przestrzeni. Wnętrze kruchty wzbogacone jest o kropielnice, ulokowane w ścianie północnej i południowej. Wykonane w neogotyckim stylu z piaskowca, mają ośmioboczną formę i rozdzielają się na trzy części: bazę, trzon oraz czaszę. Ich kielichowe czasze wypełnione są zielonym marmurem, co dodaje całości eleganckiego wyrazu.

Otoczenie

Na południowej elewacji kościoła oraz kaplicy NMP Nieustającej Pomocy można zauważyć wiele napisów epigraficznych pochodzących z XVI oraz XVII wieku. Znajdują się tam imiona, miejscowości, daty i inicjały, które przypuszczalnie zostały wygrawerowane przez pielgrzymów, uczestniczących w nabożeństwach odbywających się w tej świątyni.

Północna ściana kościoła jest miejscem upamiętnienia postaci takich jak Tadeusz Kościuszko (tablica z 1917 r.), uczestników powstania warszawskiego, działaczy Armii Krajowej oraz proboszczów kolskich – Bogumiła Kasprzaka i Serafina Opałko.

Wokół kościoła wzniesiono murowany parkan, którego historia sięga początków XX wieku. Od zachodniej strony znajduje się plebania z XIX wieku, a także duży budynek Domu Parafialnego im. Stefana kardynała Wyszyńskiego, bez wyraźnych cech stylowych, zbudowany w 1933 roku z inicjatywy ks. Józefa Mężnickiego.

Przed 2008 rokiem, po północnej stronie kościoła, przy ulicy Wyszyńskiego, w miejscu poprzedniej, zbudowano murowaną dzwonnicę, która mieści trzy dzwony: Józef, Maryja z 1957 roku oraz Jan Paweł. Dzwonnica została poświęcona 14 września 2008 roku przez biskupa włocławskiego Wiesława Meringa.

Parafia

Parafia, której historia sięga prawdopodobnie końca XIII wieku, jest kluczowym punktem dla lokalnej wspólnoty. Warto zwrócić uwagę na szczegóły związane z jej prawami i przynależnością, które uległy zmianom na przestrzeni wieków. Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego w Kole miała swoją pierwszą erekcję w 1563 roku, co zaznaczyło jej znaczenie w regionie. Od momentu utworzenia aż do 1818 roku, parafia była częścią archidiecezji gnieźnieńskiej.

W dniu 11 grudnia 1818 roku, nowy podział administracyjny w kościołach wprowadził kolska wspólnota do diecezji kujawsko-kaliskiej. Następnie, od 1925 roku, przynależy do diecezji włocławskiej, co dodatkowo podkreśla jej rozwój i zmiany w zarządzeniu. Obecnie, od 2 lutego 2015 roku, parafia jest jedną z dziewięciu w dekanacie kolskim, co świadczy o jej dużym znaczeniu lokalnym.

Od 1 lipca 2020 roku, w parafii Podwyższenia Krzyża Świętego funkcję proboszcza pełni ks. kanonik Eugeniusz Strzech. Obecnie wspólnota liczy około 9000 mieszkańców, co pokazuje, jak ważna jest ta instytucja w życiu lokalnych wiernych.

---

Oceń: Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Kole

---